Żydowskie domy modlitwy oraz cmentarze na Warmii i Mazurach – stan obecny (na tle dziejów Żydów w Prusach Wschodnich i Zachodnich)
Słowa kluczowe:
Żydzi w Prusach, dziedzictwo żydowskie na Warmii i Mazurach, synagogi, cmentarze żydowskie, pamięć i edukacja
Abstrakt
W niniejszym artykule podjęto się opisu żydowskich domów modlitwy oraz cmentarzy na obszarze administracyjnym dzisiejszego województwa warmińsko-mazurskiego. Autor skupia się nie tylko na katalogowym ujęciu 49 gmin żydowskich, z których większość dysponowała własnymi miejscami grzebalnymi oraz domami modlitwy lub synagogami, lecz także opisuje dzieje poszczególnych gmin oraz przedstawia ogólnie historię obecności Żydów w dawnych Prusach począwszy od średniowiecza aż do 1945 r. Głównym celem artykułu jest ukazanie obecnego stanu zachowania cmentarzy, domów modlitwy i synagog, ich losów w powojennej rzeczywistości PRL oraz okresie po 1989 r., a także ich roli w świadomości mieszkańców Warmii i Mazur.
Bibliografia
Aschkewitz M., Zur Geschichte der Juden in Westpreußen, Marburg 1967
Bahr E., Bischofswerder zwischen 1726 und 1939, „Westpreußen – Jahrbuch“, 18 (1968), s. 105–111
Bartnik M., Cmentarz pochowany. O likwidacji cmentarza żydowskiego w Olsztynie, „Borussia. Kultura – Historia – Literatura”, nr 37 (2006), s. 178–184
Beckmann G., Geschichte der Stadt Guttstadt, Guttstadt 1929
Bergman E., Jagielski J., Zachowane synagogi i domy modlitwy w Polsce. Katalog, Warszawa 1996
Bergman E., Nurt mauretański w architekturze synagog Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i na początku XX wieku, Warszawa 2004
Białobrzeski J., Młynary. Małe miasto 1327–2007, Olsztyn 2008
Bitowt R., Materiały o przeszłości Mrągowa i ziemi mrągowskiej, Mrągowo 1999
Bitowt R., Nekropolie Mrągowa, „Mrągowskie Studia Humanistyczne”, t. 1 (1999), s. 103–113
Bonin E. von, Statliche Beschreibung des Kreises Loebau, Löbau Westpr. 1889
Broda M., Żydowscy lekarze w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach w późnym średniowieczu, „Kwartalnik Historii Żydów”, nr 4 (2011), s. 435–443
Buchholz K., Geschichtliche Entwicklung der Stadt Wormiditt im Überblick (1330–1930), Wormidtt 1930
Burchard P., Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990
Bürger K., Kreisbuch Osterode, Ostpreussen, Osterode am Harz 1977
Chamot M., Gmina wyznaniowa żydowska w Brodnicy w latach 1920–1939, [w:] Gminy wyznaniowe żydowskie w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920–1939). Zbiór studiów, red. Sziling J., Toruń 1995, s. 95–108
Chłosta J., Między wojnami, [w:] Kętrzyn. Dzieje miasta, red. Achremczyk S., Kętrzyn 2016, s. 363–420
Chrzanowski T., Olecko w XIX wieku, [w:] Dzieje Olecka 1560–2010, Olecko–Radom 2010, s. 223–331
Ciechanowski K. [et al.], Stutthof – hitlerowski obóz koncentracyjny, Warszawa 1988
Conrad G., Preuss. Holland einst und jetzt, Pr. Holland 1897
Dągowski I., Spychaczem po mogiłach, „Gazeta Giżycka”, z 1 XII 1995 r.
Deegen E., Geschichte der Stadt Saalfeld Ostpr., Mohrungen 1905
„Der Orient. Berichte, Studien und Kritiken für jüdische Geschichte und Literatur“, R. 4, nr 30, z 25 VII 1843 r.
Der Preussische Staat und die Juden, t. 1: Die Zeit des Grossen Kürfursten und Friedrich I, red. Stern S., Tübingen 1962
Der Preussische Staat und die Juden, t. 2: Die Zeit Friedrich Wilhelms I, red. Stern S., Tübingen 1962
Deutsches Städtebuch. Handbuch statistischer Geschichte, t. 1: Nordostdeutschland, wyd. E. Keyser, Stuttgart–Berlin 1939
Die Juden und die jüdischen Gemeinden Preussens in amtlichen Enquêten des Vormärz, t. 1: Enquête des Ministeriums des Innern und der Polizei über die Rechtsverhältnisse der Juden in den preußischen Provinzen 1842–1843, red. M. Jehle, München 1998
Dr Creutzwieser, Beitrage zu einer historisch-statistisch-medizinischen Topographie von Pr. Holland, „Preussische Provinzial-Blätter“, t. 19 (1838), s. 521–533
Dylewski A., Kobus K., Olej-Kobus A., Judaica, Warszawa 2010
Dziki T., Źródła do dziejów Żydów w zasobach Archiwum Państwowego w Toruniu i Oddziału we Włocławku, [w:] Źródła archiwalne do dziejów Żydów w Polsce, red. B. Woszczyński, V. Urbaniak, Warszawa 2001, s. 377–391
Führer durch die jüdische Gemeindeverwaltung und Wohlfahrtspflege in Deutschland 1932–33, red. Zentralwohlfahrtsstelle der deutschen Juden, Berlin 1933
Funk A., Geschichte der Stadt Allenstein von 1348 bis 1943, Leer 1955
Gadischke E., Treichel H., Die Geschichte der Stadt Freystadt, [w:] Der Kreis Rosenberg. Ein westpreußisches Heimatbuch, red. E. Müsse, Detmold 1963, s. 144–164
Gause F., Geschichte des Amtes und der Stadt Soldau, Marburg/Lahn 1958
Gieszczyńska R., Gieszczyński W., Żydzi na Warmii i Mazurach po II wojnie światowej. Zarys problematyki, „Pamięć i Sprawiedliwość”, nr 2 (2006), s. 231–243
Grenz R., Die jüdische Gemeinde, [w:] Der Kreis Rastenburg. Ein ostpreußischen Dokumentwerk, oprac. R. Grenz, Marburg/Lahn 1976, s. 241–242
Halpern F., Geschichte der jüdischen Gemeinde zu Guttstadt. Ein Beitrag zur Geschichte der Juden in Ermland, Guttstadt 1927
Hartmann E., Geschichte der Stadt Hohenstein in Ostpreussen, Würzburg 1959
Hartmann E., Geschichte der Stadt Liebemühl, Würzburg 1964
Helwig R., Die Geschichte der Stadt Preußisch Holland, Marburg 1961
Jasiński G., Kościół ewangelicki na Mazurach w XIX wieku (1817–1914), Olsztyn 2003
Jasiński J., Historia Królewca. Szkice z XIII–XX stulecia, Olsztyn 1994
Jasiński J., Olsztyn w latach 1772–1918 [aut. części podrozdz. J. Chłosta, A. Kopiczko, G. Jasiński], [w:] Olsztyn 1353–2003, red. S. Achremczyk, W. Ogrodziński, Olsztyn 2003, s. 146–291
Jasiński J., Olsztyńskie nekropolie, [w:] Olsztyn 1353–2003, red. S. Achremczyk, W. Ogrodziński, Olsztyn 2003, s. 600–613
Jehke R., Territoriale Veränderungen in Deutschland und deutsch verwalteten Gebieten 1874–1945, Herdecke 2009
Juristische Zeitgeschichte Nordrhein-Westfalen, t. 9: Die Zentralstellen zur Verfolgung nationalsozialistischer Gewaltverbrechen – Versuch einer Bilanz, red. G. Pauli, Ludwigsburg 2001
Kabus R., Juden in Ostpreußen, Lüneburg 1998
Kaufmann K.J., Geschichte der Stadt Bischofswerder, t. 1: Bis zum Jahre 1728, Bischofswerder 1928
Kaufmann K.J., Geschichte der Stadt Deutsch Eylau, Danzig 1905
Kaufmann K.J., Geschichte der Stadt Rosenberg in Westpreussen, Rosenberg Wpr. 1937
Klemens E., Lidzbark Welski. Z dziejów miasta i okolic, Olsztyn 1976
Knercer W., Cmentarze i zabytki kultury żydowskiej w województwie olsztyńskim, „Borussia. Kultura – Historia – Literatura”, nr 6 (1993), s. 52–56
Knercer W., Cmentarze żydowskie i synagogi na terenie województwa warmińsko-mazurskiego. Historia, stan obecny, „Studia Żydowskie. Almanach”, R. 1 (1/2011), s. 127–135
Knercer W., Cmentarze żydowskie na terenie województwa olsztyńskiego. Historia, stan obecny, [w:] Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce, red. J. Woronczak, t. 2: Cmentarze żydowskie, Wrocław 1995, s. 131–139
Kopciał J., Wiek XIX i XX (do 1945 roku), [w:] Gołdap i okolice, red. J. Kopciał, Suwałki 1995, s. 68–89
Korowaj T., Krótka historia gminy żydowskiej w dawnym powiecie Rastenburg/Kętrzyn, „Warmińsko-Mazurski Biuletyn Konserwatorski”, R. 3 (2001), s. 230–233
Korowaj T., Rastenburg/Kętrzyn. Przewodnik historyczny po mieście, Kętrzyn 2005
Kossert A., Die jüdische Gemeinde Ortelsburg – Ein Beitrag zur Geschichte der Juden in Masuren, [w:] Zur Geschichte und Kultur der Juden in Ost- und Westpreussen, red. M. Brocke, M. Heitmann, H. Lordick, Hildesheim 2000, s. 87–124
Kossert A., Mazury. Zapomniane południe Prus Wschodnich, Warszawa 2004
Kossert A., Z dziejów gminy żydowskiej w Szczytnie, [w:] Powiat szczycieński. Przeszłość – współczesność, red. G. Jasiński, Z. Kudrzycki, A. Misiuk, Szczytno 2006, s. 382–409
Kossert A., Zarys historii gminy żydowskiej w Piszu, „Znad Pisy”, nr 8 (1999), s. 69–77
Kossert A., Zur Geschichte der jüdischen Gemeinde im Kreis Lyck, „Hagen–Lycker Brief“, nr 58 (2000), s. 56–62
Kowalska H., Okupacja, [w:] Działdowo. Z dziejów miasta i powiatu, red. W. Korycka, Olsztyn 1966, s. 221–240
Kronika miasta Dąbrówna zebrana przez Chrystiana Benjamina Bocka, przekł. J. Siedlecka, oprac. G. Białuński, Dąbrówno 2003
Kruk E., Żydzi pruscy, „Gazeta Olsztyńska”, z 19–21 III 1999 r.
La Baume W., Das Grenzlandmuseum in Neidenburg, „Alt-Preussen. Vierteljahrschrift für Vor- und Frühgeschichte“, R. 8 (4/1943), s. 63–64
Large D.C., „Out with the Ostjuden“: The Scheunenviertel Riots in Berlin, November 1923, [w:] Exclusionary Violence. Antisemitic Riots in Modern German History, red. Ch. Hoffmann, W. Bergmann, H. Walser Smith, Michigan 2002, s. 123–140
Lenz H., Geschichte der Stadt Zinten, Königsberg 1913
Liek G., Die Stadt Löbau in Westpreussen mit Berücksichtigung des Landes Löbau, Marienwerder 1892
Liek G., Die Stadt Schippenbeil mit Berücksichtigung des Kirchspiels und der Umgegend, Königsberg 1874
Łapo J.M., „Obcy” na Mazurach w świetle tradycyjnych nazw fizjograficznych i podań ludowych, „Studia Angerburgica”, t. 7 (2002), s. 21–32
Łapo J.M., „Tylko Żydzi są panami nad naszymi jeziorami“. Postrzeganie ludności żydowskiej przez Mazurów, „Masovia. Pismo poświęcone dziejom Mazur”, t. 8 (2005), s. 55–63
Łapo J.M., Żydzi powiatu ostródzkiego, „Okolice Ostródy”, R. 3 (2011), s. 5–38
Łukasiewicz J., Cmentarze żydowskie, Wrocław 1995
Mairgünther W., Reichskristallnacht, Kiel 1987
Marczuk W., Mrągowo i dawny powiat na starej widokówce, Mrągowo 2007
Martino J., Dom przedpogrzebowy projektu Ericha Mendelsohna. Problematyka konserwatorska, „Renowacje i Zabytki”, nr 4 (2013), s. 87–90
Martuszewski E., Dzieje wsi, [w:] Nidzica. Z dziejów miasta i okolic, Olsztyn 1976, s. 95–140
Martuszewski E., Historia Nidzicy, [w:] Nidzica. Z dziejów miasta i okolic, Olsztyn 1976, s. 62–94
Meye H., Dzieje miasta Dąbrówna w Prusach Wschodnich 1326–1926, Warszawa–Dąbrówno 2001
Mierzwa W., Miasteczko, Dąbrówno 2011
Mniejszości narodowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1998
Müller J., Dzieje Ostródy, Ostróda 2010
Müller J., Zur Geschichte der Juden in Osterode Ostpr., „Oberländische Geschichte Blatt“, nr 5 (1903), s. 40–41
Murawski K.E., Juden in einem ostpreußischen Landkreis, „Unser Bartenstein – Heimatblatt Bartenstein/Ostpr“, R. 49, z grudnia 1998 r.
Neighbourhood Dilemmas. The Poles, The Germans and The Jews in Pomerania Along the Vistula River in the 19-th and 20-th Century. A Collection of Studies, red. J. Sziling, M. Wojciechowski, Toruń 2002
Neufeld S., Geschichte der jüdischen Gemeinde in Elbing, „Zeitschrift für die Geschichte der Juden“, R. 2 (1/1965), s. 1–14
Neufeld S., Mit jüdischen Augen durch deutsche Lande, Elbing 1932
Neumann F., Behemot. Narodowy socjalizm: ustrój i funkcjonowanie 1933–1944, Warszawa 2016
Nowak Z.H., Dzieje Żydów w Prusach Królewskich do roku 1772. Charakterystyka, [w:] Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej Szlacheckiej”, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991, s. 136–143
Nowakowski W., Three centuries of Balt archaeology in East Prussia, „Archaeologia Polona”, t. 42 (2004), s. 65–102
Nyga L., Wółkowski W., Na jagiełłowym szlaku. Przewodnik po powiecie działdowskim, Działdowo 2006
Oettel H., Aaronhold, Siegfried Heinrich, [w:] Complete Dictionary of Scientific Biography, t. 1, Detroit 2008, s. 294–295
Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, oprac. G. Jasiński, A. Rzempołuch, R. Traba, Olsztyn 1991
Petong R., Lec sprzed półwiecza, [w:] Z dziejów Leca (Giżycka). Wybór szkiców i źródeł, wstęp i oprac. G. Białuński, G. Jasiński, R. Tomkiewicz, teksty z j. niem. przeł. M. Szymańska-Jasińska,Olsztyn 1998, s. 68–82
Piechota R., Żydzi w Zalewie, „Zapiski Zalewskie. Historia. Kultura. Środowisko”, nr 3–4 (2003), s. 7–10
Pisz. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1970
Poschmann A., 600 Jahre Rößel. Bilder aus alter und neuer Zeit, Rößel 1937
Przywuska A., Skibicka A., Źródła do historii Żydów w zasobie Archiwum Państwowego w Gdańsku, [w:] Źródła archiwalne do dziejów Żydów w Polsce, red. B. Woszczyński, V. Urbaniak, Warszawa 2001, s. 127–154
Rajchman J., Zapomniana społeczność – Żydzi Prus Wschodnich, „Borussia. Kultura – Historia – Literatura”, nr 35 (2004), s. 153–161
Read A., Fischer D., Kristallnacht: Unleashing the Holocaust, London 1989
Rhode C.E., Der Elbinger Kreis in topographischer, historischer und statistischer Hinsicht. Nebst 7 Karten auf 2 Blättern, Danzig 1871
Rosenberg C., Bilder aus einem Leben. Erinnerungen eines ostpreußischen Juden, Würzburg 1962
Sakson A., Stosunki narodowościowe na Warmii i Mazurach 1945–1997, Poznań 1998
Salinger G., Die einstigen jüdischen Gemeinden Westpreußens, t. 3: Regierungsbezirk Marienwerder, Kreise Marienwerder bis Tuchel, New York 2009
Salm J., Borodij E., Rozwój przestrzenny miasta w XIX i XX wieku, [w:] Historia Lidzbarka Warmińskiego, red. K. Mikulski, E. Borodij, t. 1, Lidzbark Warmiński 2008, s. 357–380
Sekta J., Ludność żydowska w Lecu (Giżycku). Zarys dziejów do końca XIX wieku, „Masovia. Pismo poświęcone dziejom Mazur”, t. 1 (1997), s. 37–44
Sekta J., Ludność żydowska w powiecie leckim (giżyckim), [w:] Postawy oraz wzajemne stosunki grup etnicznych i narodowościowych na Mazurach (XIV–XX w.). Materiały z sesji naukowej (Giżycko, 11–12 czerwca 1999 r.), red. G. Białuński, G. Jasiński, Giżycko 1999, s. 46–65
Sekta J., Zagłada Żydów leckich (giżyckich) w czasie II wojny światowej, „Masovia. Pismo poświęcone dziejom Mazur”, t. 10 (2007), s. 29–36
Semrau A., Beiträge zu der Geschichte der Stadt Neumark, Marienwerder 1893
Sikorski J., Rozwój przestrzenny miasta [Olsztyna], [w:] Olsztyn 1353–2003, red. S. Achremczyk, W. Ogrodziński, Olsztyn 2003, s. 534–599
Skibicki F., Działdowo na starej pocztówce, Działdowo 2010
Skrobot W., Wartości przestrzeni. Zintegrowana przestrzeń nieizolowana w ujęciu fenomenologicznym, Ostróda 2014
Skrobot W., Z dziejów Żydów ostródzkich, „Raptularz Ostródzki. Gazeta Zamkowa”, nr 2, styczeń–luty 1998 r., s. 8
Skrodzki K., Dzieje ziemi zalewskiej, Zalewo 2005
Słodownik L., Zarys dziejów Gminy Żydowskiej w Elblągu, „Magazyn Elbląski”, nr 12 (2009), s. 8–14
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, wyd. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 3, Warszawa 1882
Sokołowski F., Źródła do dziejów Żydów w zbiorach Archiwum Państwowego w Olsztynie, [w:] Źródła archiwalne do dziejów Żydów w Polsce, red. B. Woszczyński, V. Urbaniak, Warszawa 2001, s. 241–249
Sołoma A., [rec.] „Juden im Ermland – Ihr Schicksal nach 1933“, Aloys Sommerfeld, „Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands“, Beiheft 10, 1991, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 2 (1993), s. 235–238
Sommerfeld A., Juden im Ermland – Ihr Schicksal nach 1933, Osnabrück 1991
Sommerfeld A., Juden im Ermland, [w:] Zur Geschichte und Kultur der Juden in Ost- und Westpreussen, red. M. Brocke, M. Heitmann, H. Lordick, Hildesheim 2000, s. 41–65
Stark G., Geschichte der Stadt Mühlhausen in Ostpreußen, Mühlhausen 1927
Statistik des Deutschen Reichs, t. 552: Volks-, Berufs- und Betriebszählung vom 17. Mai 1939, z. 4: Die Juden und jüdischen Mischlinge im Deutschen Reich, Berlin 1944
Studia i szkice z dziejów Żydów w regionie Bałtyku, red. Z.H. Nowak, Z. Karpus, Toruń 1998
Szczepański S., Gmina żydowska w Suszu – zarys dziejów, „Skarbiec Suski. Historia –Środowisko – Kultura”, nr 7 (2/2012), s. 26–31
Szczepański S., Mieszkańcy Iławy na tle dziejów miasta (do 1945 r.), [w:] Iława 1305–2005. Siedemset lat dziejów, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2006, s. 57–71
Szczepański S., Społeczeństwo Susza na przestrzeni dziejów, [w:] Susz. Z dziejów miasta i okolic, red. J. Cygański, Olsztyn 2006, s. 129–140
Szews J., Słownik biograficzny Ziemi Lubawskiej 1244–2000, t. 1, Lubawa 2000
Sziling J., Eksterminacja Żydów w krajach nad Bałtykiem okupowanych przez Niemców podczas drugiej wojny światowej, [w:] Studia i szkice z dziejów Żydów w regionie Bałtyku, red. Z.H. Nowak, Z. Karpus, Toruń 1998, s. 167–181
Świderski G., Symbolika płaskorzeźb na cmentarzu żydowskim w Szczytnie, „Rocznik Mazurski”, t. 10 (2006), s. 83–104
The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, t. 1: A-J, red. S. Spector, New York 2001
The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, t. 2: K-Sered, red. S. Spector, New York 2001
The Encyclopedia of Jewish Life Before and during the Holocaust, t. 3: Seredina-Buda-Z, red. S. Spector, New York 2001
Toeppen M., Historia okręgu i miasta Olsztynka, przekł. M. Sacha, oprac. G. Białuński i G. Jasiński, Dąbrówno 2004
Trabczys L., Wybrane obiekty historyczne i religijne Nidzicy, [w:] Nidzica dawniej i dziś. 625 lat miasta Nidzica, Nidzica 2007, s. 111–136
Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen, red. K. Krech, Leer 1990
Trupinda J., Ideologia krucjatowa w kronice Piotra z Dusburga, Gdańsk 1999
Ueber die Gesetze und Landesordnungen der Hochmeister Siegfried von Feuchtwangen, Werner von Orseln und Luther von Braunschweig, [w:] J. Voigt, Geschichte Preussens: von den ältesten Zeiten bis zum Untergange der Herrschaft des deutschen Ordens, t. 4: Die Zeit von der Unterwerfung Preußens 1283 bis zu Dieterichs von Altenburg Tod 1341, Königsberg 1830, s. 613–625
Vogelsang E., Jüdische Bevölkerung in einer ostpreußischen Kleinstadt: Die Synagogen-Gemeinde Mohrungen (1813–1945), [w:] Der „Fremde im Dorf“. Überlegungen zum Eigenen und zum Fremden in der Geschichte. Rex Rexheuser zum 65. Geburtstag, red. H.-J. Bömelburg, B. Eschment, Lüneburg 1998, s. 147–167
Wajda K., Nowe Miasto Lubawskie w latach 1772–1914, [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski, Nowe Miasto Lubawskie 1992, s. 91–125
Walk J., Kurzbiographien zur Geschichte der Juden: 1918–1945, München 1988
Weigel A., Hebräisch in Rosenberg, „Heimat Kurier“, nr 200/33 (1–2/1982), s. 52
Wełniak A., Źródła do dziejów ludności żydowskiej na Pomorzu w zasobie Archiwum Państwowego w Elblągu z siedzibą w Malborku, [w:] Źródła archiwalne do dziejów Żydów w Polsce, red. B. Woszczyński, V. Urbaniak, Warszawa 2001, s. 117–125
„Westpreußische Zeitung”, z 16 IV 1936 r.
Wijaczka J., Dzieje Nidzicy w latach 1466–1807, [w:] Historia Nidzicy i okolic, red. W. Rezmer, Nidzica 2012, s. 73–164
Wijaczka J., Dzieje wsi do końca XVIII wieku, [w:] Historia Nidzicy i okolic, red. W. Rezmer, Nidzica 2012, s. 165–202
Wijaczka J., Proces Żyda Izaaka Mejerowicza o bluźnierstwo przed sądem miejskim w Olecku w 1704 roku, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 1 (1996), s. 113–119
Wijaczka J., Żydzi w Prusach Książęcych (1525–1701), „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 1 (1995), s. 3–14
Wildt M., Hitler’s Volksgemeinschaft and the Dynamics of Racial Exclusion. Violence against Jews in Provincial Germany, 1919–1939, New York 2014
Wołos M., Cmentarze żydowskie w województwie pomorskim w latach 1920–1939, [w:] Gminy wyznaniowe żydowskie w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920–1939). Zbiór studiów, red. J. Sziling, Toruń 1995, s. 213–231
Wołosz A.K.F., Żydzi w miastach Prus Wschodnich. Obecność zapomniana czy zatarta?, „Studia Angerburgica”, t. 7 (2002), s. 99–121
Zachau J., Chronik der Stadt Angerburg, Angerburg 1921
Zbrożek K., Biznes z duchami przodków, „Gazeta Warmii i Mazur”, z 23 V 1995 r.
Zielińska A., Dzieje miasta i okolic w latach 1807–1914, [w:] Historia Nidzicy i okolic, red. W. Rezmer, Nidzica 2012, s. 203–267
Zillgith H., Judenfriedhof Liebemühl, „Osteroder Zeitung“, nr 12, z grudnia 2015 r.
Zur Geschichte und Kultur der Juden in Ost- und Westpreussen, red. M. Brocke, M. Heitmann, H. Lordick, Hildesheim 2000
Żydzi w Zalewie w relacjach przedwojennych mieszkańców miasta, oprac. K. Madela, „Zapiski Zalewskie. Historia. Kultura. Środowisko”, nr 10 (2006), s. 7–14
Netografia:
Aus der Geschichte der jüdischen Gemeinden in deutschen Sprachraum, http://www.jüdische-gemeinden.de/index.php/home
Bielawski K., Działdowo, http://www.kirkuty.xip.pl/dzialdowo.htm
Bielawski K., Morąg, http://www.kirkuty.xip.pl/morag.htm
Bielawski K., Nowe Miasto Lubawskie, http://www.kirkuty.xip.pl/nowe_miasto_lubawskie.htm
Bielawski K., Ryn, http://www.kirkuty.xip.pl/ryn.htm
Bielawski K., Szczytno (Ortelsburg), http://www.kirkuty.xip.pl/szczytno.htm
Cmentarz żydowski w Pasłęku. Opracowanie historyczno-konserwatorskie, red. K. Panimasz, Pasłęk 1996, http://www.kirkuty.xip.pl/paslek.htm
Dębowska B., Mikołajki, http://www.kirkuty.xip.pl/mikolajki.htm
Łapo J.M., Giżycko, http://www.sztetl.org.pl/pl/city/gizycko/
Łapo J.M., Gołdap, http://www.sztetl.org.pl/pl/city/goldap/
Łapo J.M., Górowo Iławeckie, http://www.sztetl.org.pl/pl/city/gorowo-ilaweckie/
Łapo J.M., Mikołajki, http://www.sztetl.org.pl/pl/city/mikolajki/
Łapo J.M., Synagoga w Olecku pośród kamieniczek zachodniej pierzei rynku, http://www.sztetl.org.pl/pl/imagezoom/10351/
Łapo J.M., Węgorzewo, http://www.sztetl.org.pl/pl/city/wegorzewo/
Szczepański S., Iława, http://www.kirkuty.xip.pl/ilawa.htm
Bahr E., Bischofswerder zwischen 1726 und 1939, „Westpreußen – Jahrbuch“, 18 (1968), s. 105–111
Bartnik M., Cmentarz pochowany. O likwidacji cmentarza żydowskiego w Olsztynie, „Borussia. Kultura – Historia – Literatura”, nr 37 (2006), s. 178–184
Beckmann G., Geschichte der Stadt Guttstadt, Guttstadt 1929
Bergman E., Jagielski J., Zachowane synagogi i domy modlitwy w Polsce. Katalog, Warszawa 1996
Bergman E., Nurt mauretański w architekturze synagog Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i na początku XX wieku, Warszawa 2004
Białobrzeski J., Młynary. Małe miasto 1327–2007, Olsztyn 2008
Bitowt R., Materiały o przeszłości Mrągowa i ziemi mrągowskiej, Mrągowo 1999
Bitowt R., Nekropolie Mrągowa, „Mrągowskie Studia Humanistyczne”, t. 1 (1999), s. 103–113
Bonin E. von, Statliche Beschreibung des Kreises Loebau, Löbau Westpr. 1889
Broda M., Żydowscy lekarze w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach w późnym średniowieczu, „Kwartalnik Historii Żydów”, nr 4 (2011), s. 435–443
Buchholz K., Geschichtliche Entwicklung der Stadt Wormiditt im Überblick (1330–1930), Wormidtt 1930
Burchard P., Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990
Bürger K., Kreisbuch Osterode, Ostpreussen, Osterode am Harz 1977
Chamot M., Gmina wyznaniowa żydowska w Brodnicy w latach 1920–1939, [w:] Gminy wyznaniowe żydowskie w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920–1939). Zbiór studiów, red. Sziling J., Toruń 1995, s. 95–108
Chłosta J., Między wojnami, [w:] Kętrzyn. Dzieje miasta, red. Achremczyk S., Kętrzyn 2016, s. 363–420
Chrzanowski T., Olecko w XIX wieku, [w:] Dzieje Olecka 1560–2010, Olecko–Radom 2010, s. 223–331
Ciechanowski K. [et al.], Stutthof – hitlerowski obóz koncentracyjny, Warszawa 1988
Conrad G., Preuss. Holland einst und jetzt, Pr. Holland 1897
Dągowski I., Spychaczem po mogiłach, „Gazeta Giżycka”, z 1 XII 1995 r.
Deegen E., Geschichte der Stadt Saalfeld Ostpr., Mohrungen 1905
„Der Orient. Berichte, Studien und Kritiken für jüdische Geschichte und Literatur“, R. 4, nr 30, z 25 VII 1843 r.
Der Preussische Staat und die Juden, t. 1: Die Zeit des Grossen Kürfursten und Friedrich I, red. Stern S., Tübingen 1962
Der Preussische Staat und die Juden, t. 2: Die Zeit Friedrich Wilhelms I, red. Stern S., Tübingen 1962
Deutsches Städtebuch. Handbuch statistischer Geschichte, t. 1: Nordostdeutschland, wyd. E. Keyser, Stuttgart–Berlin 1939
Die Juden und die jüdischen Gemeinden Preussens in amtlichen Enquêten des Vormärz, t. 1: Enquête des Ministeriums des Innern und der Polizei über die Rechtsverhältnisse der Juden in den preußischen Provinzen 1842–1843, red. M. Jehle, München 1998
Dr Creutzwieser, Beitrage zu einer historisch-statistisch-medizinischen Topographie von Pr. Holland, „Preussische Provinzial-Blätter“, t. 19 (1838), s. 521–533
Dylewski A., Kobus K., Olej-Kobus A., Judaica, Warszawa 2010
Dziki T., Źródła do dziejów Żydów w zasobach Archiwum Państwowego w Toruniu i Oddziału we Włocławku, [w:] Źródła archiwalne do dziejów Żydów w Polsce, red. B. Woszczyński, V. Urbaniak, Warszawa 2001, s. 377–391
Führer durch die jüdische Gemeindeverwaltung und Wohlfahrtspflege in Deutschland 1932–33, red. Zentralwohlfahrtsstelle der deutschen Juden, Berlin 1933
Funk A., Geschichte der Stadt Allenstein von 1348 bis 1943, Leer 1955
Gadischke E., Treichel H., Die Geschichte der Stadt Freystadt, [w:] Der Kreis Rosenberg. Ein westpreußisches Heimatbuch, red. E. Müsse, Detmold 1963, s. 144–164
Gause F., Geschichte des Amtes und der Stadt Soldau, Marburg/Lahn 1958
Gieszczyńska R., Gieszczyński W., Żydzi na Warmii i Mazurach po II wojnie światowej. Zarys problematyki, „Pamięć i Sprawiedliwość”, nr 2 (2006), s. 231–243
Grenz R., Die jüdische Gemeinde, [w:] Der Kreis Rastenburg. Ein ostpreußischen Dokumentwerk, oprac. R. Grenz, Marburg/Lahn 1976, s. 241–242
Halpern F., Geschichte der jüdischen Gemeinde zu Guttstadt. Ein Beitrag zur Geschichte der Juden in Ermland, Guttstadt 1927
Hartmann E., Geschichte der Stadt Hohenstein in Ostpreussen, Würzburg 1959
Hartmann E., Geschichte der Stadt Liebemühl, Würzburg 1964
Helwig R., Die Geschichte der Stadt Preußisch Holland, Marburg 1961
Jasiński G., Kościół ewangelicki na Mazurach w XIX wieku (1817–1914), Olsztyn 2003
Jasiński J., Historia Królewca. Szkice z XIII–XX stulecia, Olsztyn 1994
Jasiński J., Olsztyn w latach 1772–1918 [aut. części podrozdz. J. Chłosta, A. Kopiczko, G. Jasiński], [w:] Olsztyn 1353–2003, red. S. Achremczyk, W. Ogrodziński, Olsztyn 2003, s. 146–291
Jasiński J., Olsztyńskie nekropolie, [w:] Olsztyn 1353–2003, red. S. Achremczyk, W. Ogrodziński, Olsztyn 2003, s. 600–613
Jehke R., Territoriale Veränderungen in Deutschland und deutsch verwalteten Gebieten 1874–1945, Herdecke 2009
Juristische Zeitgeschichte Nordrhein-Westfalen, t. 9: Die Zentralstellen zur Verfolgung nationalsozialistischer Gewaltverbrechen – Versuch einer Bilanz, red. G. Pauli, Ludwigsburg 2001
Kabus R., Juden in Ostpreußen, Lüneburg 1998
Kaufmann K.J., Geschichte der Stadt Bischofswerder, t. 1: Bis zum Jahre 1728, Bischofswerder 1928
Kaufmann K.J., Geschichte der Stadt Deutsch Eylau, Danzig 1905
Kaufmann K.J., Geschichte der Stadt Rosenberg in Westpreussen, Rosenberg Wpr. 1937
Klemens E., Lidzbark Welski. Z dziejów miasta i okolic, Olsztyn 1976
Knercer W., Cmentarze i zabytki kultury żydowskiej w województwie olsztyńskim, „Borussia. Kultura – Historia – Literatura”, nr 6 (1993), s. 52–56
Knercer W., Cmentarze żydowskie i synagogi na terenie województwa warmińsko-mazurskiego. Historia, stan obecny, „Studia Żydowskie. Almanach”, R. 1 (1/2011), s. 127–135
Knercer W., Cmentarze żydowskie na terenie województwa olsztyńskiego. Historia, stan obecny, [w:] Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce, red. J. Woronczak, t. 2: Cmentarze żydowskie, Wrocław 1995, s. 131–139
Kopciał J., Wiek XIX i XX (do 1945 roku), [w:] Gołdap i okolice, red. J. Kopciał, Suwałki 1995, s. 68–89
Korowaj T., Krótka historia gminy żydowskiej w dawnym powiecie Rastenburg/Kętrzyn, „Warmińsko-Mazurski Biuletyn Konserwatorski”, R. 3 (2001), s. 230–233
Korowaj T., Rastenburg/Kętrzyn. Przewodnik historyczny po mieście, Kętrzyn 2005
Kossert A., Die jüdische Gemeinde Ortelsburg – Ein Beitrag zur Geschichte der Juden in Masuren, [w:] Zur Geschichte und Kultur der Juden in Ost- und Westpreussen, red. M. Brocke, M. Heitmann, H. Lordick, Hildesheim 2000, s. 87–124
Kossert A., Mazury. Zapomniane południe Prus Wschodnich, Warszawa 2004
Kossert A., Z dziejów gminy żydowskiej w Szczytnie, [w:] Powiat szczycieński. Przeszłość – współczesność, red. G. Jasiński, Z. Kudrzycki, A. Misiuk, Szczytno 2006, s. 382–409
Kossert A., Zarys historii gminy żydowskiej w Piszu, „Znad Pisy”, nr 8 (1999), s. 69–77
Kossert A., Zur Geschichte der jüdischen Gemeinde im Kreis Lyck, „Hagen–Lycker Brief“, nr 58 (2000), s. 56–62
Kowalska H., Okupacja, [w:] Działdowo. Z dziejów miasta i powiatu, red. W. Korycka, Olsztyn 1966, s. 221–240
Kronika miasta Dąbrówna zebrana przez Chrystiana Benjamina Bocka, przekł. J. Siedlecka, oprac. G. Białuński, Dąbrówno 2003
Kruk E., Żydzi pruscy, „Gazeta Olsztyńska”, z 19–21 III 1999 r.
La Baume W., Das Grenzlandmuseum in Neidenburg, „Alt-Preussen. Vierteljahrschrift für Vor- und Frühgeschichte“, R. 8 (4/1943), s. 63–64
Large D.C., „Out with the Ostjuden“: The Scheunenviertel Riots in Berlin, November 1923, [w:] Exclusionary Violence. Antisemitic Riots in Modern German History, red. Ch. Hoffmann, W. Bergmann, H. Walser Smith, Michigan 2002, s. 123–140
Lenz H., Geschichte der Stadt Zinten, Königsberg 1913
Liek G., Die Stadt Löbau in Westpreussen mit Berücksichtigung des Landes Löbau, Marienwerder 1892
Liek G., Die Stadt Schippenbeil mit Berücksichtigung des Kirchspiels und der Umgegend, Königsberg 1874
Łapo J.M., „Obcy” na Mazurach w świetle tradycyjnych nazw fizjograficznych i podań ludowych, „Studia Angerburgica”, t. 7 (2002), s. 21–32
Łapo J.M., „Tylko Żydzi są panami nad naszymi jeziorami“. Postrzeganie ludności żydowskiej przez Mazurów, „Masovia. Pismo poświęcone dziejom Mazur”, t. 8 (2005), s. 55–63
Łapo J.M., Żydzi powiatu ostródzkiego, „Okolice Ostródy”, R. 3 (2011), s. 5–38
Łukasiewicz J., Cmentarze żydowskie, Wrocław 1995
Mairgünther W., Reichskristallnacht, Kiel 1987
Marczuk W., Mrągowo i dawny powiat na starej widokówce, Mrągowo 2007
Martino J., Dom przedpogrzebowy projektu Ericha Mendelsohna. Problematyka konserwatorska, „Renowacje i Zabytki”, nr 4 (2013), s. 87–90
Martuszewski E., Dzieje wsi, [w:] Nidzica. Z dziejów miasta i okolic, Olsztyn 1976, s. 95–140
Martuszewski E., Historia Nidzicy, [w:] Nidzica. Z dziejów miasta i okolic, Olsztyn 1976, s. 62–94
Meye H., Dzieje miasta Dąbrówna w Prusach Wschodnich 1326–1926, Warszawa–Dąbrówno 2001
Mierzwa W., Miasteczko, Dąbrówno 2011
Mniejszości narodowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1998
Müller J., Dzieje Ostródy, Ostróda 2010
Müller J., Zur Geschichte der Juden in Osterode Ostpr., „Oberländische Geschichte Blatt“, nr 5 (1903), s. 40–41
Murawski K.E., Juden in einem ostpreußischen Landkreis, „Unser Bartenstein – Heimatblatt Bartenstein/Ostpr“, R. 49, z grudnia 1998 r.
Neighbourhood Dilemmas. The Poles, The Germans and The Jews in Pomerania Along the Vistula River in the 19-th and 20-th Century. A Collection of Studies, red. J. Sziling, M. Wojciechowski, Toruń 2002
Neufeld S., Geschichte der jüdischen Gemeinde in Elbing, „Zeitschrift für die Geschichte der Juden“, R. 2 (1/1965), s. 1–14
Neufeld S., Mit jüdischen Augen durch deutsche Lande, Elbing 1932
Neumann F., Behemot. Narodowy socjalizm: ustrój i funkcjonowanie 1933–1944, Warszawa 2016
Nowak Z.H., Dzieje Żydów w Prusach Królewskich do roku 1772. Charakterystyka, [w:] Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej Szlacheckiej”, red. A. Link-Lenczowski, T. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991, s. 136–143
Nowakowski W., Three centuries of Balt archaeology in East Prussia, „Archaeologia Polona”, t. 42 (2004), s. 65–102
Nyga L., Wółkowski W., Na jagiełłowym szlaku. Przewodnik po powiecie działdowskim, Działdowo 2006
Oettel H., Aaronhold, Siegfried Heinrich, [w:] Complete Dictionary of Scientific Biography, t. 1, Detroit 2008, s. 294–295
Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, oprac. G. Jasiński, A. Rzempołuch, R. Traba, Olsztyn 1991
Petong R., Lec sprzed półwiecza, [w:] Z dziejów Leca (Giżycka). Wybór szkiców i źródeł, wstęp i oprac. G. Białuński, G. Jasiński, R. Tomkiewicz, teksty z j. niem. przeł. M. Szymańska-Jasińska,Olsztyn 1998, s. 68–82
Piechota R., Żydzi w Zalewie, „Zapiski Zalewskie. Historia. Kultura. Środowisko”, nr 3–4 (2003), s. 7–10
Pisz. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1970
Poschmann A., 600 Jahre Rößel. Bilder aus alter und neuer Zeit, Rößel 1937
Przywuska A., Skibicka A., Źródła do historii Żydów w zasobie Archiwum Państwowego w Gdańsku, [w:] Źródła archiwalne do dziejów Żydów w Polsce, red. B. Woszczyński, V. Urbaniak, Warszawa 2001, s. 127–154
Rajchman J., Zapomniana społeczność – Żydzi Prus Wschodnich, „Borussia. Kultura – Historia – Literatura”, nr 35 (2004), s. 153–161
Read A., Fischer D., Kristallnacht: Unleashing the Holocaust, London 1989
Rhode C.E., Der Elbinger Kreis in topographischer, historischer und statistischer Hinsicht. Nebst 7 Karten auf 2 Blättern, Danzig 1871
Rosenberg C., Bilder aus einem Leben. Erinnerungen eines ostpreußischen Juden, Würzburg 1962
Sakson A., Stosunki narodowościowe na Warmii i Mazurach 1945–1997, Poznań 1998
Salinger G., Die einstigen jüdischen Gemeinden Westpreußens, t. 3: Regierungsbezirk Marienwerder, Kreise Marienwerder bis Tuchel, New York 2009
Salm J., Borodij E., Rozwój przestrzenny miasta w XIX i XX wieku, [w:] Historia Lidzbarka Warmińskiego, red. K. Mikulski, E. Borodij, t. 1, Lidzbark Warmiński 2008, s. 357–380
Sekta J., Ludność żydowska w Lecu (Giżycku). Zarys dziejów do końca XIX wieku, „Masovia. Pismo poświęcone dziejom Mazur”, t. 1 (1997), s. 37–44
Sekta J., Ludność żydowska w powiecie leckim (giżyckim), [w:] Postawy oraz wzajemne stosunki grup etnicznych i narodowościowych na Mazurach (XIV–XX w.). Materiały z sesji naukowej (Giżycko, 11–12 czerwca 1999 r.), red. G. Białuński, G. Jasiński, Giżycko 1999, s. 46–65
Sekta J., Zagłada Żydów leckich (giżyckich) w czasie II wojny światowej, „Masovia. Pismo poświęcone dziejom Mazur”, t. 10 (2007), s. 29–36
Semrau A., Beiträge zu der Geschichte der Stadt Neumark, Marienwerder 1893
Sikorski J., Rozwój przestrzenny miasta [Olsztyna], [w:] Olsztyn 1353–2003, red. S. Achremczyk, W. Ogrodziński, Olsztyn 2003, s. 534–599
Skibicki F., Działdowo na starej pocztówce, Działdowo 2010
Skrobot W., Wartości przestrzeni. Zintegrowana przestrzeń nieizolowana w ujęciu fenomenologicznym, Ostróda 2014
Skrobot W., Z dziejów Żydów ostródzkich, „Raptularz Ostródzki. Gazeta Zamkowa”, nr 2, styczeń–luty 1998 r., s. 8
Skrodzki K., Dzieje ziemi zalewskiej, Zalewo 2005
Słodownik L., Zarys dziejów Gminy Żydowskiej w Elblągu, „Magazyn Elbląski”, nr 12 (2009), s. 8–14
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, wyd. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 3, Warszawa 1882
Sokołowski F., Źródła do dziejów Żydów w zbiorach Archiwum Państwowego w Olsztynie, [w:] Źródła archiwalne do dziejów Żydów w Polsce, red. B. Woszczyński, V. Urbaniak, Warszawa 2001, s. 241–249
Sołoma A., [rec.] „Juden im Ermland – Ihr Schicksal nach 1933“, Aloys Sommerfeld, „Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands“, Beiheft 10, 1991, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 2 (1993), s. 235–238
Sommerfeld A., Juden im Ermland – Ihr Schicksal nach 1933, Osnabrück 1991
Sommerfeld A., Juden im Ermland, [w:] Zur Geschichte und Kultur der Juden in Ost- und Westpreussen, red. M. Brocke, M. Heitmann, H. Lordick, Hildesheim 2000, s. 41–65
Stark G., Geschichte der Stadt Mühlhausen in Ostpreußen, Mühlhausen 1927
Statistik des Deutschen Reichs, t. 552: Volks-, Berufs- und Betriebszählung vom 17. Mai 1939, z. 4: Die Juden und jüdischen Mischlinge im Deutschen Reich, Berlin 1944
Studia i szkice z dziejów Żydów w regionie Bałtyku, red. Z.H. Nowak, Z. Karpus, Toruń 1998
Szczepański S., Gmina żydowska w Suszu – zarys dziejów, „Skarbiec Suski. Historia –Środowisko – Kultura”, nr 7 (2/2012), s. 26–31
Szczepański S., Mieszkańcy Iławy na tle dziejów miasta (do 1945 r.), [w:] Iława 1305–2005. Siedemset lat dziejów, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2006, s. 57–71
Szczepański S., Społeczeństwo Susza na przestrzeni dziejów, [w:] Susz. Z dziejów miasta i okolic, red. J. Cygański, Olsztyn 2006, s. 129–140
Szews J., Słownik biograficzny Ziemi Lubawskiej 1244–2000, t. 1, Lubawa 2000
Sziling J., Eksterminacja Żydów w krajach nad Bałtykiem okupowanych przez Niemców podczas drugiej wojny światowej, [w:] Studia i szkice z dziejów Żydów w regionie Bałtyku, red. Z.H. Nowak, Z. Karpus, Toruń 1998, s. 167–181
Świderski G., Symbolika płaskorzeźb na cmentarzu żydowskim w Szczytnie, „Rocznik Mazurski”, t. 10 (2006), s. 83–104
The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, t. 1: A-J, red. S. Spector, New York 2001
The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, t. 2: K-Sered, red. S. Spector, New York 2001
The Encyclopedia of Jewish Life Before and during the Holocaust, t. 3: Seredina-Buda-Z, red. S. Spector, New York 2001
Toeppen M., Historia okręgu i miasta Olsztynka, przekł. M. Sacha, oprac. G. Białuński i G. Jasiński, Dąbrówno 2004
Trabczys L., Wybrane obiekty historyczne i religijne Nidzicy, [w:] Nidzica dawniej i dziś. 625 lat miasta Nidzica, Nidzica 2007, s. 111–136
Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen, red. K. Krech, Leer 1990
Trupinda J., Ideologia krucjatowa w kronice Piotra z Dusburga, Gdańsk 1999
Ueber die Gesetze und Landesordnungen der Hochmeister Siegfried von Feuchtwangen, Werner von Orseln und Luther von Braunschweig, [w:] J. Voigt, Geschichte Preussens: von den ältesten Zeiten bis zum Untergange der Herrschaft des deutschen Ordens, t. 4: Die Zeit von der Unterwerfung Preußens 1283 bis zu Dieterichs von Altenburg Tod 1341, Königsberg 1830, s. 613–625
Vogelsang E., Jüdische Bevölkerung in einer ostpreußischen Kleinstadt: Die Synagogen-Gemeinde Mohrungen (1813–1945), [w:] Der „Fremde im Dorf“. Überlegungen zum Eigenen und zum Fremden in der Geschichte. Rex Rexheuser zum 65. Geburtstag, red. H.-J. Bömelburg, B. Eschment, Lüneburg 1998, s. 147–167
Wajda K., Nowe Miasto Lubawskie w latach 1772–1914, [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski, Nowe Miasto Lubawskie 1992, s. 91–125
Walk J., Kurzbiographien zur Geschichte der Juden: 1918–1945, München 1988
Weigel A., Hebräisch in Rosenberg, „Heimat Kurier“, nr 200/33 (1–2/1982), s. 52
Wełniak A., Źródła do dziejów ludności żydowskiej na Pomorzu w zasobie Archiwum Państwowego w Elblągu z siedzibą w Malborku, [w:] Źródła archiwalne do dziejów Żydów w Polsce, red. B. Woszczyński, V. Urbaniak, Warszawa 2001, s. 117–125
„Westpreußische Zeitung”, z 16 IV 1936 r.
Wijaczka J., Dzieje Nidzicy w latach 1466–1807, [w:] Historia Nidzicy i okolic, red. W. Rezmer, Nidzica 2012, s. 73–164
Wijaczka J., Dzieje wsi do końca XVIII wieku, [w:] Historia Nidzicy i okolic, red. W. Rezmer, Nidzica 2012, s. 165–202
Wijaczka J., Proces Żyda Izaaka Mejerowicza o bluźnierstwo przed sądem miejskim w Olecku w 1704 roku, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 1 (1996), s. 113–119
Wijaczka J., Żydzi w Prusach Książęcych (1525–1701), „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 1 (1995), s. 3–14
Wildt M., Hitler’s Volksgemeinschaft and the Dynamics of Racial Exclusion. Violence against Jews in Provincial Germany, 1919–1939, New York 2014
Wołos M., Cmentarze żydowskie w województwie pomorskim w latach 1920–1939, [w:] Gminy wyznaniowe żydowskie w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920–1939). Zbiór studiów, red. J. Sziling, Toruń 1995, s. 213–231
Wołosz A.K.F., Żydzi w miastach Prus Wschodnich. Obecność zapomniana czy zatarta?, „Studia Angerburgica”, t. 7 (2002), s. 99–121
Zachau J., Chronik der Stadt Angerburg, Angerburg 1921
Zbrożek K., Biznes z duchami przodków, „Gazeta Warmii i Mazur”, z 23 V 1995 r.
Zielińska A., Dzieje miasta i okolic w latach 1807–1914, [w:] Historia Nidzicy i okolic, red. W. Rezmer, Nidzica 2012, s. 203–267
Zillgith H., Judenfriedhof Liebemühl, „Osteroder Zeitung“, nr 12, z grudnia 2015 r.
Zur Geschichte und Kultur der Juden in Ost- und Westpreussen, red. M. Brocke, M. Heitmann, H. Lordick, Hildesheim 2000
Żydzi w Zalewie w relacjach przedwojennych mieszkańców miasta, oprac. K. Madela, „Zapiski Zalewskie. Historia. Kultura. Środowisko”, nr 10 (2006), s. 7–14
Netografia:
Aus der Geschichte der jüdischen Gemeinden in deutschen Sprachraum, http://www.jüdische-gemeinden.de/index.php/home
Bielawski K., Działdowo, http://www.kirkuty.xip.pl/dzialdowo.htm
Bielawski K., Morąg, http://www.kirkuty.xip.pl/morag.htm
Bielawski K., Nowe Miasto Lubawskie, http://www.kirkuty.xip.pl/nowe_miasto_lubawskie.htm
Bielawski K., Ryn, http://www.kirkuty.xip.pl/ryn.htm
Bielawski K., Szczytno (Ortelsburg), http://www.kirkuty.xip.pl/szczytno.htm
Cmentarz żydowski w Pasłęku. Opracowanie historyczno-konserwatorskie, red. K. Panimasz, Pasłęk 1996, http://www.kirkuty.xip.pl/paslek.htm
Dębowska B., Mikołajki, http://www.kirkuty.xip.pl/mikolajki.htm
Łapo J.M., Giżycko, http://www.sztetl.org.pl/pl/city/gizycko/
Łapo J.M., Gołdap, http://www.sztetl.org.pl/pl/city/goldap/
Łapo J.M., Górowo Iławeckie, http://www.sztetl.org.pl/pl/city/gorowo-ilaweckie/
Łapo J.M., Mikołajki, http://www.sztetl.org.pl/pl/city/mikolajki/
Łapo J.M., Synagoga w Olecku pośród kamieniczek zachodniej pierzei rynku, http://www.sztetl.org.pl/pl/imagezoom/10351/
Łapo J.M., Węgorzewo, http://www.sztetl.org.pl/pl/city/wegorzewo/
Szczepański S., Iława, http://www.kirkuty.xip.pl/ilawa.htm
Opublikowane
2017-12-29
Numer
Dział
Artykuły i Studia
Copyright (c) 2017 Ośrodek „Pamięć i Przyszłość”
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
