Relacje państwo – Kościół w komunistycznej Polsce na przykładzie Śląska Opolskiego (1945–1989)

  • Ks. Andrzej Hanich Państwowy Instytut Naukowy – Instytut Śląski w Opolu
Słowa kluczowe: Śląsk Opolski, Kościół na Śląsku Opolskim, stalinizacja kraju w czasach Bolesława Bieruta, polityka konfrontacji w czasach Władysława Gomułki, „reglamentowana” demokracja w czasach Edwarda Gierka, schyłkowy okres komunizmu w czasach Wojciecha Jaruzelskiego

Abstrakt

W pierwszym powojennym dziesięcioleciu, pod rządami Bolesława Bieruta, misja Kościoła na Śląsku Opolskim została zakwestionowana przez komunistyczną władzę. Po kilkuletnim okresie przygotowawczym, z początkiem lat 50. XX w. przeszły one do zdecydowanej ofensywy, zmierzającej do osłabienia, „włączenia w system”, a ostatecznie do zniszczenia tych wartości, których był on strażnikiem w ciągu wieków istnienia. Była to prawdziwa batalia o kształt, charakter posłannictwa i duchową niezależność Kościoła. Krótko po przełomie politycznym Października 1956 r. władze znowu zaczęły „dokręcać śruby” w antykościelnej polityce. W grudniu 1970 r. w Gdańsku, a potem w innych miastach Wybrzeża, wybuchły protestacyjne manifestacje ludności. Władze krwawo je stłumiły. Kościół i prymas znowu wpływali uspokajająco na naród, przyczyniając się do zapanowania pokoju społecznego. Okres od 1970 r. miał być okresem wejścia państwowej polityki wyznaniowej w fazę pełnej normalizacji stosunków państwowo-kościelnych i społeczno-wyznaniowych. Liberalizacja względem Kościoła następowała powoli i z oporami, czego wyrazem były trudności w zakresie katechizacji i budowy kościołów. Zaburzenia czerwcowe 1976 r. spowodowały represje milicyjne wobec robotników Radomia, Ursusa i innych ośrodków. Rząd szukał wówczas wsparcia w Kościele, który znowu po raz kolejny usiłował łagodzić napięcia społeczne, ale równocześnie zdecydowanie dopominał się o prawa człowieka. Jednakże opór społeczny narastał do powstania i legalizacji „Solidarności” w 1981 r. Wymusiło to zmiany na szczytach władzy. Rządy w kraju objął gen. Wojciech Jaruzelski, który doprowadził  do stanu wojennego. W polityce wobec Kościoła wyraziło się to liberalizacją, głównie w zakresie budownictwa sakralnego. W tej ostatniej dekadzie PRL wzniesiono najwięcej kościołów. Władze komunistyczne nadal nie rezygnowały jednak z działań mających na celu wyrugowanie Kościoła i religii z życia publicznego. Szczególnie jaskrawym tego przykładem było usuwanie krzyży i innych symboli religijnych z miejsc publicznych. W warunkach narastającego kryzysu społeczno-gospodarczego władze kościelne opowiadały się za zawarciem porozumienia pomiędzy władzami państwowymi i opozycją. W ten sposób przyczyniły się do przełomu, jaki się dokonał w życiu politycznym kraju w latach 1989–1990.

Biogram autora

Ks. Andrzej Hanich, Państwowy Instytut Naukowy – Instytut Śląski w Opolu

Andrzej Hanich – ks. prof. dr hab., profesor zwyczajny w Państwowym Instytucie Naukowym – Instytucie Śląskim w Opolu, członek Rady Głownej Instytutow Badawczych, autor 130 publikacji, w większości dotyczących historii Śląska Opolskiego i Kościoła na Śląsku Opolskim. Do ważniejszych książek jego autorstwa należą: Gora św. Anny – centrum pielgrzymkowe Śląska Opolskiego – 1945–1999 (Opole 1999), Czas przełomu. Kościół katolicki na Śląsku Opolskim w latach 1945–1946 (Opole 2008), Pamięć o kresowych korzeniach tożsamości (Opole 2010) oraz Ksiądz infułat Bolesław Kominek, pierwszy administrator apostolski Śląska Opolskiego (1945–1951) (Opole 2012). Wyróżniony nagrodą im. Karola Miarki za rok 2014 oraz Złotym i Platynowym Laurem Umiejętności i Kompetencji za rok 2011 i 2014 przez Katowicką i Opolską Izbę Gospodarczą.

Bibliografia

Bereszyński Z., NSZZ „Solidarność” i rewolucja solidarnościowa na Śląsku Opolskim 1980–1990, t. 1, Opole 2014

Bogaczewicz S., Działania resortu bezpieczeństwa wobec ks. kard. B. Kominka w latach 1945–1974. Zarys zagadnienia, [w:] Wokół Orędzia. Kardynał Bolesław Kominek prekursor pojednania polsko-niemieckiego, red. W. Kucharski, G. Strauchold, Wrocław 2009, s. 51–81

Cywiński B., Ogniem próbowane. Z dziejów najnowszych Kościoła katolickiego w Europie Środkowo-Wschodniej, t. 2, Lublin 1990

Dominiczak H., Organy bezpieczeństwa PRL w walce z Kościołem katolickim, 1944–1990. W świetle dokumentów MSW, Warszawa 2000

Dudek A., Gryz R., Komuniści i Kościół w Polsce (1945–1989), Kraków 2003

Hanich A., Ksiądz infułat Bolesław Kominek, pierwszy administrator apostolski Śląska Opolskiego (1945–1951), Opole 2015

Hanich A., Likwidacja „stanu tymczasowości administracji kościelnej” na Śląsku Opolskim przez władze komunistyczne w 1951 r., „Śląsk Opolski”, nr 49 (2/2003), s. 24–30

Kaczmarek E., Dlaczego przeszkadzały? Polityka władz partyjnych i rządowych wobec żeńskich zgromadzeń zakonnych w Polsce w latach 1945–1956, Warszawa 2007

Kondziela P., Kościół a państwo w Polsce 1945–65, Wrocław 1990

Kopiec J., Wysiedlenie duchowieństwa katolickiego z Opolszczyzny w 1954 r., [w:] Represje wobec Kościoła Katolickiego na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie 1945–1989, red. S. Bogaczewicz, S. Krzyżanowska, Wrocław 2004

Mirek A., Siostry zakonne w obozach pracy w Polsce w latach 1954–1956, Lublin 2009

Misztal H., Divide et impera. Niszczenie struktur kościelnych w Polsce jako jedna z metod walki systemu stalinowskiego z religią, [w:] Represje wobec osób duchownych i konsekrowanych w PRL w latach 1944–1989, red. A. Grześkowiak, Lublin 2004, s. 23–43

Noszczak B., Geneza wysiedleń duchowieństwa rzymskokatolickiego z Opolszczyzny w 1954 r., „Przegląd Powszechny”, nr 1 (2005), s. 43–60

Noszczak B., Przesiedlenie żeńskich zgromadzeń zakonnych z województwa katowickiego, opolskiego i wrocławskiego – sierpień 1954 r., „Pamięć i Sprawiedliwość”, nr 1 (2006)

Pietrzak J., Pełnia Prymasostwa. Ostatnie lata prymasa Polski kardynała Augusta Hlonda (1945–1948), t. 2, Poznań 2009

Raina P., Losy sióstr zakonnych w PRL. Wysiedlenie – obozy – uwolnienie 1954–1956, Warszawa 2004

Raina P., Państwo–Kościół w świetle akt Wydziałów do Spraw Wyznań 1967–1968, Warszawa 1994

Rodowicz W., Komitet na Piwnej. Fakty – dokumenty – wspomnienia, Warszawa 1994

Szczurek M., Kościół opolski w stanie wojennym, „Nowiny Opolskie”, nr 4 z 1–15 III 1990 r.

Urząd do Spraw Wyznań: List do Episkopatu Polski w sprawie likwidacji stanu tymczasowości administracji kościelnej Ziem Odzyskanych – 23 X 1950 r., [w:] P. Raina, Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989, t. 1: Lata 1945–59, Poznań 1994, s. 265

Żaryn J., Kościół a władza w Polsce (1945–1950), Warszawa 1997
Opublikowane
2017-12-29
Dział
Artykuły i Studia